Sabljar-rogati oriks (Oryx dammah), nekada jedan od najupečatljivijih sisara severne Afrike, danas je primer kako koordinisana zaštita prirode može doslovno da vrati vrstu iz mrtvih. Ova pustinjska antilopa, prepoznatljiva po dugačkim zakrivljenim rogovima i belom krznu sa narandžastim sedlom, proglašena je izumrlom u prirodi 2000. godine, nakon decenija prekomernog lova i uništavanja staništa.
Nekada je oriks bio rasprostranjen širom južnog pojasa Sahare, od zapadne Afrike do Sudana i Egipta. Klimatske promene, širenje poljoprivrede, građanski sukobi i lako dostupno vatreno oružje doveli su do naglog pada populacije tokom 20. veka. Poslednje potvrđene jedinke nestale su iz prirode krajem 80-ih i početkom 90-ih godina.
Spas je došao iz zooloških vrtova i rezervata. Još od 80-ih godina pokrenut je globalni program uzgoja u zatočeništvu, hiljade jedinki držane su u Evropi, arapskim zemljama i na privatnim rančevima u SAD kako bi se očuvala genetska raznolikost vrste. Upravo zahvaljujući tim „rezervnim populacijama“, pojavila se realna šansa da se oriks vrati u svoje prirodno okruženje.
Preokret je počeo 2016. godine u Čadu, u zaštićenom području Ouadi Rimé-Ouadi Achim, jednom od najvećih rezervata na svetu, površine preko 78.000 km². Tamo je pokrenut ambiciozan program reintrodukcije koji sprovode vlada Čada, Agencija za zaštitu životne sredine Abu Dabija, organizacija Sahara Conservation i Zoološko društvo Londona, uz podršku brojnih zooloških vrtova.
Povratak u prirodu
Prve grupe oriksa, transportovane avionima iz programa uzgoja u zatočeništvu, puštene su u rezervat uz GPS ogrlice i stalni nadzor naučnika. Ubrzo su usledila i prva tela u divljini, ključni pokazatelj da se životinje uspešno prilagođavaju na ekstremne uslove Sahare. Danas se populacija u Čadu procenjuje na najmanje oko 600 jedinki i kontinuirano raste zahvaljujući novim mladuncima.
Ovaj uspeh nije samo brojčani. Oriks je tipičan pustinjski „inženjer ekosistema“: kao biljojed koji pase travu i nisko rastinje, on razbija zbijenu površinu tla kopitima, podstiče obnavljanje biljaka i širenje semenja. Konzervacionisti veruju da veće krdo može pomoći da se održe travnjaci i uspori širenje dezertifikacije na rubovima Sahare.
Za život u pustinji oriks ima niz ekstremnih prilagođavanja: može da podigne telesnu temperaturu i do oko 46 °C pre nego što počne da se znoji, čime štedi vodu, i sposoban je da mesecima preživljava bez direktnog pijenja, izvlačeći vlagu iz biljaka. Ove osobine čine ga idealnim za povratak u sve topliju i suvlju zonu Sahela.
U decembru 2023. godine Međunarodna unija za zaštitu prirode (IUCN) zvanično je promenila status sabljar-rogatog oriksa sa „izumro u prirodi“ na „ugrožen“, što je prvi put da je neka vrsta iz kategorije „Extinct in the Wild“ vraćena na viši stepen očuvanosti zahvaljujući reintrodukciji.
Ipak, priča nije završena. Iako su krda u Čadu danas samoodrživa, vrsta i dalje zavisi od dugoročnog finansiranja, političke stabilnosti i stalnog monitoringa, timovi na terenu prate kretanje životinja, evidentiraju rođenja i uginuća i prilagođavaju upravljanje rezervatom.
Sabljar-rogati oriks tako postaje simbol dve poruke: da ljudska aktivnost može da dovede vrstu do potpunog nestanka iz prirode, ali i da uz organizovan međunarodni napor ista ta vrsta može da se vrati i ponovo postane ključni deo ekosistema – pa čak i saveznik u borbi protiv širenja Sahare.
Foto: Unsplash
