Promene koje se dešavaju duboko ispod Zemljine kore često deluju kao da nemaju dodira s našim svakodnevnim životom, ali zapravo imaju moć da oblikuju čitave kontinente, preusmere okeanske struje i utiču na razvoj živih bića. Prema savremenim istraživanjima, upravo jedna takva dubinska aktivnost – uzdizanje vrućih stena iz Zemljinog omotača pre više miliona godina – mogla bi da bude ključna karika u evolutivnoj priči koja uključuje i ljude.
Tektonska pomeranja i migracije
U naučnom radu objavljenom u časopisu Nature Reviews Earth & Environment, tim stručnjaka iz više zemalja analizirao je kako je formiran veliki kopneni most koji je spajao Aziju i Afriku pre oko 20 miliona godina. Taj prirodni prelaz prolazio je kroz prostor današnjeg Arapskog poluostrva i Anadolije, omogućavajući tadašnjim vrstama da prelaze s jednog kontinenta na drugi.
Modeli korišćeni u studiji razvijeni su na Univerzitetu Teksas u Ostinu (Jackson School of Geosciences), u saradnji sa nemačkim GFZ Helmholtz Centrom za geonauke. Zahvaljujući tom postepenom izdizanju kopna, brojne vrste – uključujući pretke žirafa, slonova, nosoroga, geparda, pa i čoveka – počele su da migriraju između kontinenata. Tako je prekinuta višemilionska izolacija Afrike.
„Ova studija ima značaj za razumevanje pitanja: Kako se generalno menja naša planeta? Kakve veze postoje između života i tektonike?“ rekao je Torsten Beker, profesor sa Odeljenja za geonauke i Instituta za geofiziku Univerziteta Teksas i jedan od koautora rada.
Proces je započeo pre između 50 i 60 miliona godina, kada je ploča Zemljine kore potonula u omotač, stvarajući put kojim je vreli materijal mogao da izbije ka površini. Ovaj “geološki transporter” doveo je do toga da se oko 30 miliona godina kasnije površina Zemlje počne uzdizati. U kombinaciji sa sudarima tektonskih ploča, došlo je do zatvaranja Tetiskog mora, stvaranja današnjih Sredozemnog i Arapskog mora i formiranja kopnenog mosta između Azije i Afrike.
Stvaranje mosta i evolucija vrsta su direktno povezani
Tokom postdoktorskog angažmana u Teksasu, glavni autor rada, Eivind Straume, analizirao je posledice ove geološke aktivnosti po biljni i životinjski svet. Prema njegovim rečima, stvaranje mosta i evolucija vrsta su direktno povezani.
„Plitko more se zatvorilo nekoliko miliona godina pre nego što bi se to dogodilo da nije bilo ovih specifičnih procesa – konvekcije u omotaču i odgovarajućih promena u dinamičkoj topografiji,“ objasnio je Straume, koji sada radi u istraživačkom centru NORCE i u Bjerknes centru za klimatska istraživanja. „Bez ovog izlivanja stena, sudar kontinenata možda ne bi izgledao isto.“
Vreme je, očigledno, igralo presudnu ulogu. Da su Afrika i Azija bile povezane samo milion godina kasnije, mnoge vrste – uključujući i pretke današnjih ljudi – mogle su krenuti potpuno drugačijim evolutivnim putem. Prvobitni primati, preci ljudi, migrirali su iz Azije u Afriku pre nego što je kopneni most potpuno zatvorio more. Dok su u Aziji izumrli, u Africi su se razvili u više pravaca. Kada se most u potpunosti formirao, njihovi potomci vratili su se u Aziju.
„To je primer kako dugoročna konvektivna evolucija planete komunicira sa evolucijom života,“ rekao je Straume.
Geološke promene imale su uticaj i na klimu i okeanske struje. Temperatura mora u regionu porasla je, što je dovelo do izraženijih sezonskih razlika i sve većeg isušivanja oblasti koje se protežu od severne Afrike do centralne Azije. Naučnici veruju da je upravo ovo formiranje kopna bilo odlučujući momenat za nastanak Sahare kao pustinje. Takođe, promene u reljefu dovele su do jačanja monsuna u Aziji i veće vlažnosti u jugoistočnom delu tog kontinenta.
Istraživači su ovom studijom povezali brojne naučne oblasti – od tektonike i topografije, preko evolucije sisara i paleogeografije, do promene klime i okeanske cirkulacije – u koherentnu priču o tome kako duboke sile iz Zemljine unutrašnjosti oblikuju svet kakav danas poznajemo.
„Za nas je ovo ubedljiv – možda čak i pomalo provokativan – rezime savremenih naučnih saznanja,“ zaključuje Beker.
